Nowy Sącz 2004 r.

I. Wstęp

Lipień (Thymallus thymallus) jest cenną, zwłaszcza dla wędkarstwa rybą sportową. Znajomość jego biologii jest niezbędna dla prowadzenia właściwej gospodarki rybackiej. Naturalny zasięg występowania lipienia w Polsce Południowej obejmuje prawobrzeżne dopływy górnej Wisły do Dunajca włącznie[1]. Natomiast występowanie lipienia w Sanie, Wisłoku, Wisłoce i jej dopływie Ropie zawdzięczać należy wyłącznie sztucznym zarybieniom[2] (introdukcjom).

II. Co wynika z biologii

Lipień należy do gatunków bardzo plastycznych. Populacje z poszczególnych rzek różnią się między sobą nie tylko kształtem i ubarwieniem ciała, ale również tempem wzrostu i czasem płciowego dojrzewania. Wzrost lipieni z Dunajca jest bardzo szybki. Przeciętny lipień kończąc w maju trzeci rok życia ma długość całkowitą 31,4 cm[3].
Lipienie z Popradu rosną wolniej. Ich średnia długość w trzecim roku życia wynosi 26,6 cm[4]. Obie populacje są krótkowieczne, ale szybkie tempo wzrostu lipieni z Dunajca powoduje, że tylko co trzeci osobnik przed osiągnięciem 30 cm długości odbywa pierwsze w swoim życiu tarło (38%)[5], podczas gdy w Popradzie ten sam wymiar ochronny pozwala znakomitej większości lipieni na dwukrotne w życiu uczestnictwo w tarle. Z cytowanych powyżej wyników badań wynikają dwa ważne wnioski:

• Krótkowieczność lipieni w Dunajcu sprawia, że naturalna reprodukcja nie jest w stanie łagodzić strat w dowolnych klasach wiekowych. Przeciwdziałać temu może ograniczenie liczby zabieranych ryb (np. 1 szt. na dzień).


• Szybkie tempo wzrostu lipienia w Dunajcu powoduje, że aby zwiększyć możliwość naturalnej reprodukcji należy podnieść jego wymiar ochronny do 33 cm długości, co umożliwi 80 % ryb uczestnictwo przynajmniej w jednym akcie naturalnego rozrodu.

III. Sztuczny rozród

Pierwsze próby sztucznego rozrodu lipienia w Polsce datują się na lata 1881-1884 w wylęgarni w Poroninie[6]. Jednak dopiero pionierskim pracom inż. M. Kowalewskiego zawdzięczamy opanowanie podstaw biotechniki sztucznego rozrodu. Szczególnie owocne były lata 1970-1978, kiedy to w pełni opanowano produkcję wylęgu lipienia z materiału rozrodczego pobranego od tarlaków odłowionych z rzeki[7]. Jest to jednak metoda pracochłonna, kosztowna i budząca przy tym wśród wędkarzy nieuzasadnione obawy, a nawet sprzeciwy.

Rozwiązaniem problemu może być tylko oparcie produkcji materiału zarybieniowego na bazie tarlaków hodowanych w stawach[8]. Występują tu jednak duże trudności :

Testowanie efektywnych pasz dających powyżej 50 % przeżywalności inkubowanej ikry ze zmiennym powodzeniem trwa od 1993 r. Udało się natomiast ograniczyć śmiertelność tarlaków do 20-30 % poprzez zastosowaniu Chloraminy T używanej do kąpieli dezynfekcyjnych.

Wniosek:

Zapewnienie produkcji dostatecznej ilości materiału zarybieniowego lipienia można rozwiązać jedynie przez dalsze doskonalenie techniki fermowej hodowli stad tarłowych oraz biotechniki rozrodu i podchowu materiału zarybieniowego.

Realizacja tych zamierzeń nie jest zadaniem prostym. Od 1985 roku próby takie podejmowane są w Zakładzie Hodowli Ryb Łososiowatych IRŚ w Rutkach[11] i mimo całego potencjału intelektualnego ( prof. Goryczko) i technicznego zaplecza badań, w dalszym ciągu więcej jest jeszcze znaków zapytania niż rozstrzygniętych problemów[12].

IV . Zarybienia

Zarybianie wód jest jedną z powszechnie stosowanych metod gospodarowania. Odcinek środkowego Dunajca od zbiornika wyrównawczego Sromowce Wyżne do mostu drogowego w Gołkowicach zarybiany jest lipieniem od początku istnienia Zarządu Okręgu PZW w Nowym Sączu. Początkowo podstawowym asortymentem zarybieniowym był wylęg uzyskany ze sztucznych tareł ryb odłowionych w rzek. Przejęcie pełnego gospodarowania wodami od 1996 r. zaowocowało zwiększeniem zarybień, szczególnie większymi asortymentami lipienia (narybek jesienny). Najpierw posiłkowano się zakupami narybku ze Słowacji (1996-1997) i od prywatnego hodowcy (1998), ale od 1999 po wyremontowaniu stawów Ośrodka Zarybieniowego w Mszanie Dolnej zarybienia w Dunajcu oparte są niemal wyłącznie na narybku jesiennym.

Tabela 1. Zarybienia Dunajca lipieniem poniżej Niedzicy w latach 1980-2003

Przyjmując przeżywalność wylęgu lipienia ( 12,2 % do stadium narybku jesiennego) obliczoną w eksperymencie prowadzonym przez zespół prof. A.Witkowskiego na Ochotnicy[13] oraz kalkulacje autora tego opracowania dotyczące efektywności zarybień narybkiem jesiennym do stadium ryby wymiarowej ( 8,2 %)[14] wyliczono potencjalną efektywność zarybień (Rys. 1).

Rys. 1 Potencjalna efektywność zarybień lipieniem wód środkowego Dunajca od 1980 roku

Linia trendu wskazuje, że to nie zarybienia są główną przyczyną załamania się liczebności populacji lipienia w Dunajcu.

V. Połowy lipienia

Lipień jest gatunkiem podlegającym znacznej presji wędkarskiej. Doskonalenie metod połowu, a w szczególności upowszechnienie tzw. dolnej nimfy uznawane jest za główną przyczynę zaniku lipienia w Raduni (Pomorze Gdańskie)[15].
Połowy lipienia w środkowym Dunajcu w świetle wyników rejestracji połowów wędkarskich od 1999 r. gwałtownie wzrastają osiągając w 2002 poziom 13.468 szt. o łącznej masie 4.428, 6 kg (Rys. 2).

Rys. 2 Połowy wędkarskie lipieni w latach 1989 , 1990 oraz 1999-2002

Na interesującym nas odcinku Dunajca wykonano w 2002 roku 32.378 wędkarskich połowów (tzw. wędkarzo-dni), co oznacza że statystyczny wędkarz złowił w tym okresie 0,41 lipienia za każdym wyjściem „na ryby”. Biorąc pod uwagę, że niemała część wędkarzy łowi inne ryby (pstrągi, głowacice) lub tylko ryby karpiowate ( kleń, brzana, świnka) oszacowana w 2002 roku wielkość połowu lipieni jest duża, zbyt duża aby nie zachwiać liczebnością całej populacji. Uważa się, że nadmierne połowy lipienia w Sanie doprowadziły do spadku połowów wędkarskich z 5.811,9 kg w 1986 roku do 2.837,2 kg w 1995 roku[23] .

Do 2002 roku sytuacja z lipieniem w Dunajcu wydawała się dobra, chociaż wędkarze sygnalizowali brak mniejszych lipieni w Dunajcu. W 2003 roku doszło do gwałtownego załamania się liczebności populacji lipieni. Nie ma jeszcze zebranych rejestrów połowów do opracowania wyników rejestracji za 2003 rok, ale rezultaty osiągnięte na zawodach wędkarskich dobitnie wskazują na poważny kryzys. Zawody Muchowe o Puchar Dunajca im. B. Romaniszyna unaoczniły fakt gwałtownego spadku liczebności lipieni w Dunajcu. W 2001 r. w tych samych warunkach na Pucharze Dunajca złowiono 1.093 lipienie, w rok później 760, w 2003 roku tylko 39!

Rys.3 Rozkłady długości lipieni łowionych podczas Zawodów o Puchar Dunajca im. prof. B. Romaniszyna w latach 1999 -2003

O liczebności lipienia decyduje naturalny rozród. Lipień jest gatunkiem, którego narybek jest niezwykle wrażliwy na wszelkie wezbrania wód, szczególnie w fazie embrionalnej. Lipień w Dunajcu rośnie bardzo szybko, w trzecim roku życia osiąga wymiar ochronny, więc o wynikach Zawodów im. Romaniszyna decydowała liczebność rocznika 2001. Wtedy właśnie 21 i 25 lipca przeszły Dunajcem dwie fale powodziowe, których zapora w Czorsztynie nie była w stanie zretencjonować. Zawody o Puchar Dunajca od 1999 roku organizowane są na tzw. "żywej rybie". Wymiar ochronny ustalany był zwykle na 25 cm. Dokonano analizy kart startowych z tego okresu. Wynik przedstawiony jest na Rys.3. Widać z niego, że w 1999 r. połowy lipieni były tylko nieco lepsze (58 ryb) od tych z 2003 r. A był to również trzeci rok po katastrofalnej powodzi z 1997 roku. To nie może być przypadek. Ale nie wyjaśnia to zupełnie braku lipieni w przedziale do 27 cm.

Musi działać jeszcze inny czynnik. Według nas czynnikiem tym jest praca Elektrowni Wodnej w CzorsztynieNiedzicy powodująca gwałtowne wahania stanów wód Dunajca dochodzące w ciągu 30 minut do 40 cm w pionie (Rys.4). W świetle wyników badań prof. Gaudina[24] lipienie w fazie postembrionalnej i narybkowej są bardzo wrażliwe na prędkości przepływu wody, a szczególnie nocą gdy przebywają w płytkiej wodzie do 5 cm głębokości.

Rys. 4 Fragment wykresu limnigrafu ze Sromowiec z maja 2003 r.

Gwałtowne zmiany poziomu wód poniżej zapory w Sromowcach Wyżnych są główną przyczyną zaniku populacji tej ryby w Dunajcu poniżej Zespołu Zbiorników Wodnych[25] . Na taką diagnozę wskazuje również porównanie wyników osiągniętych na Dunajcu i Popradzie w październiku 2003 roku (Rys. 5).

Rys. 5. Rozkłady długości lipieni złowionych na zawodach
na Dunajcu i Popradzie w październiku 2003 roku

Z wyników rejestracji połowów wędkarskich wynika że straty w lipieniu w Dunajcu poniżej ZZW Niedzica wynoszą ok. 4 ton rocznie, co przy przeżywalności narybku lipienia - średnio 8,2 - 9,0 %[26] wskazuje, że aby odbudować normalną liczebność populacji tego gatunku w środkowym odcinku Dunajca należy przez 3 lata zarybiać po ok. 120 tys. szt. narybku jesiennego lipienia rocznie.

Gwałtowny spadek liczebności populacji lipienia w Dunajcu jest wynikiem nałożenia się kilku niekorzystnych zjawisk jednocześnie. Przywrócenie dawnej liczebności tego gatunku w środkowym Dunajcu wymaga podjęcia różnorakich form działań ochronnych. W tym celu należy podjąć następujące działania :

W tym celu należy:

--------
[1] A.Witkowski, M.Kowalewski, B.Kokurewicz 1984 Lipień PWRiL Warszawa 1984 ss. 215
[2] L.Augustyn, M.Cieśla 2000. Grayling in Poland – its distribution and stocking. Bull VURH, 4 : 110-114.
[3] J.Błachuta 1992. Optymalizacja gospodarki lipieniem w Dunajcu. Mat. Konf. „Stan aktualny i perspektywy ichtiofauny dorzecza Dunajca” ZO PZW Nowy Sącz : 165 – 178.
[4] P.Laskowski, K.Bieniarz, B.Fałowska 2003. Wiek i wzrost lipienia (Thymallus thymallus L.) z rzeki Poprad. Rocz. Nauk. Zoot., Supl., z.17 : 659-661.
[5] J.Błachuta 1992. j.w.
[6] L.Augustyn, M.Kowalewski, M.Cieśla 2002. Artificial propagation of grayling in Poland. Bull. VURH. 4 : 126-129
[7] M. Kowalewski 2002. Biotechnika hodowli lipienia stosowana w Ośrodku Zarybieniowym w Łopusznej. (Red. ) Z.Okoniewski, E.Brzuska „ Wylęgarnia 2001-2002” Wyd. IRŚ, Olsztyn : 211-215.
[8] J.Pokorny. 2000. Perspectives of culture and of grayling production in the Czech Republic. Bull VURH 2:102-105
[9] Goryczko K., Kuźmiński H., Dobosz S., 1995. Attemps toward a full cycle of grayling (Thymallus, thymallus) production W: New Fish Species in Aquaculture.Mat. Konf. Nauk. AR Szczecin : 15-18.
[10] M.Kowalewski 2002 j.w.
[11] K.Goryczko, A.Witkowski, H.Kuźmiński 1996. Aktywna ochrona lipienia (Thumallus thymallus) w rzekach pomorskich. Komunikaty Rybackie 6 : 22-23.
[12] K.Goryczko, M.Nagięć, A.Witkowski, E.Murawska 1998. Zarybianie narybkiem lipienia. Thymallus thymallus (L.) rzek pomorskich na przykładzie Radunii. Roczniki Naukowe PZW, 11 : 81-85.
[13] A.Witkowski, K.Goryczko, M.Nagięć, E.Murawska, M.Kowalewski, L.Augustyn 1994. Efektywność zarybiania wylęgiem lipienia Thymallus thymallus (L.) na przykładzie potoku Ochotnica (dorzecze Dunajca). Roczniki Naukowe PZW 7 : 5-10.
[14] L.Augustyn 2002. Efektywność zarybień lipieniem Thumallus, thymallus w świetle wyników rejestracji połowów wędkarskich. Magazyn Przemysłu Rybnego 2(26) 10-11.
[15] J.Grudniewska, T.Grudniewski 1991. Próby rozrodu lipienia z rzeki Raduni. Komunikaty Rybackie 1 : 22-23.
[16] L.Augustyn 2003. Połowy wędkarskie w wodach nowosądeckiego Okręgu PZW w 2002 roku. ZO PZW Nowy Sącz, ss.112
[17] Wołos A., Grzegorczyk J., 1992. Analiza rejestrów połowów wędkarzy nowosądeckiego Okręgu PZW z 1989 r. Maszynopis ZG PZW.
[18] Wołos A., 1992 Wyniki rejestracji połowów wędkarskich w dorzeczu Dunajca. Materiały Konferencji Naukowej „Stan aktualny i perspektywy ichtiofauny dorzecza Dunacja. ZO PZW Nowy Sącz – Łopuszna : 101-119.
[19] L.Augustyn 2000. Presja i eksploatacja wędkarska wód nowosądeckiego Okręgu PZW w 1999 roku. ZO PZW Nowy Sącz ss. 37 20L. Augustyn 2001. Presja i eksploatacja wędkarska wód nowosądeckiego Okręgu PZW w 2000 roku. ZO PZW Nowy Sącz ss. 56 21Augustyn L. 2002. Presja i eksploatacja wędkarska wód nowosądeckiego Okręgu PZW w 2001 roku. ZO PZW Nowy Sącz ss. 37 22 Augustyn L. 2003. Połowy wędkarskie w wodach nowosądeckiego Okręgu PZW w 2002 roku. ZO PZW Nowy Sącz ss. 112
[20] Wołos A., 2001. Znaczenie wędkarstwa w przeciwdziałaniu skutkom procesu eutrofizacji. W: A.Wołos (Red). Wybrane aspekty gospodarki rybacko-wędkarskiej w warunkach procesu eutrofizacji, Wydawnictwo IRS Olsztyn : 32-58. [24] Gaudin P. Sempeski P. 2001. The role of river bank habitat in the early life of fish: the example of grayling, Thymallus thymallus. Ecohydro. Hydrobiol. 1(1-2), 205-208. [25] Anon 2003. Protokół z XII posiedzenia Rady Naukowej ds. gospodarki rybackiej w dorzeczu Dunajca. ZO PZW Nowy Sącz ss.16. [26] Augustyn L. 2002. Efektywność zarybień lipieniem Thymallus thymallus w świetle wyników rejestracji połowów wędkarskich. Magazyn Przem. Ryb. 2(26), 10-11.